Thầy giáo Y Jút – Một người con ưu tú của vùng đất Tây nguyên

Y Jut H'Wing hay còn gọi ngắn gọn là Y Jút. Ông là một nhân sỹ yêu nước người dân tộc Êđê, một người con ưu tú của núi rừng Tây nguyên. Ông sinh năm 1888 (Có tài liệu ghi 1885) tại Buôn Krăm xã Ea Tiêu huyện Krông Ana. Ông mất  năm1934, tên ông hiện được đặt làm tên một con đường phố chợ sầm uất nhất  Ban mê từ  ngay trước giải phóng và được giữ nguyên cho đến nay và chính là đường nhà người Ban mê đang ở đấy. Ngòai ra còn có rất nhiều trường học ở  Đắk Lắk được vinh dự mang tên ông. Vợ ông là  H’ Yih Niê là người ở buôn Păm Lăm – Thành phố Buôn Ma Thuột. Dù ông qua đời từ rất lâu  nhưng tên tuổi của ông vẫn còn lưu lại, sống mãi trong lòng  người dân Đắk Lắk quê hương ông.

Y Jút  là một trong số ít ỏi trí thức người dân tộc thiểu số thời Pháp thuộc. Lúc nhỏ ông  là học sinh Trường Tiểu học Pháp – Êđê Buôn Ma Thuột, sau đó ra Huế học. Là một học sinh xuất sắc nhưng khi  tốt nghiệp ông tình nguyện trở về trường Pháp-Êđê  ở quê hương để dạy chữ  cho đồng bào  mình chứ không làm quan lại để cầu vinh hoa phú quy cho riêng mình. Do rất giỏi tiếng Pháp, Y Jút cùng bạn bè như Y Ut, Y BLul tìm hiểu mẫu tự La tinh và vần Êđê đặt ra bộ chữ viết Êđê ngày nay. Sau đó bộ chữ này được đốc học Angtoamaki và Sabatier tu chỉnh lại vào năm 1920. Bộ chữ sớm được phổ cập rộng rãi trong cộng đồng người Êđê. Đến năm 1935, người Pháp ở Đông Dương chính thức công nhận các bộ chữ này và cho phép phổ cập ở Tây nguyên.

Thời  đó, viên công sứ Pháp được giao quyền cai trị vùng Tây nguyên  là Sabatier. Đây là một tên thực dân khét tiếng tàn bạo và hiểm độc. Hắn một mặt khinh miệt người bản xứ, coi họ như những người mọi rợ, một mặt lại lại  chủ trương “Đất Tây Nguyên của người Tây Nguyên” để ru ngủ người Tây nguyên và coi đó là “nguyên lý chỉ đạo nên cai trị các xứ Mọi”, kiên quyết không cho người lạ mặt vào Đắk Lắk. Sự cấm đóan này làm Tây nguyên như bị tách rời khỏi Việt Nam và trở thành  một vùng lõm nghèo nàn và lạc hậu... tất cả đã  gây ra nhiều sự bất bình trong đồng bào dân tộc Tây Nguyên. Ông và Y Út bí mật tổ chức lực lượng định ám sát viên Công sứ này nhưng chưa không thành công. Đầu tháng 10-1925, hai ông chuyển sang tổ chức đấu tranh công khai và tập hợp được đông đảo học sinh và giáo viên trường Pháp-Êđê  tham gia biểu tình phản đối Sabatier, gửi thư tố cáo hành vi tội ác của tên này đi khắp nơi. Chính nhờ những lá đơn tố cáo  của Y Jút và  những người cùng chí hướng và  chính  chủ trương “Đất Tây Nguyên của người Tây Nguyên”  của Sabatier cũng không làm hài lòng Chính quốc và các nhà tư bản Pháp đang lăm le muốn nhảy vào khai thác vùng đất trù phú này nên  Toàn quyền Đông Dương và Khâm sứ Trung Kỳ, Tổng Thanh tra Đông Dương đã quyết định buộc  Sabatier phải rời khỏi  Đắk Lắk.

Dưới sự dạy dỗ chỉ bảo của ông, nhiều học trò của ông như Y Wang Mlô, Y Bih Aleo... đã trở thành những người lãnh đạo các phong trào cách mạng. Ngày nay, bộ Từ điển Việt – Êđê, sách giáo khoa chuyên dạy chữ dân tộc Êđê cho chương trình phổ thông cơ sở cấp I  đã được hòan thiện  trong đó có sự đóng góp rất lớn của Thầy giáo Y Jút ngày xưa.

Một số câu nói đã đi vào lịch sử của thày giao Y Jút: