Nhà dài của người Ê Đê

Nhà dài của người Ê Đê ở Đắk Lắk, Tây nguyên có kết cấu kiểu nhà sàn  thấp, gầm sàn thường chỉ cao  hơn mặt đất khỏang 1m, đỉnh mái cách sàn nhà chừng 4-5 m có mũi nhọn như mũi thuyền. 

Do Người Ê Đê có tập quán là khi đi ngủ thì đầu quay về hướng Đông và chân quay về hướng Tây, do đó nhà  thường được làm theo hướng Bắc - Nam . Mỗi đầu nhà có một sân sàn, sân sàn ở phía cửa chính được gọi là sân khách,  nhà càng khá giả thì sân khách càng rộng rãi, khang trang.  Trước kia, gầm sàn luôn được dùng làm nơi nuôi nhốt gia súc, lợn, gà  nên rất mất vệ sinh, sau này đã bỏ dần tuy nhiên có một số nơi nhất là vùng sâu, vùng xa người Ê Đê vẫn theo phong tục cũ. 

Các cột phía trước nhà thường được trang trí bằng các mặt trăng khuyết hay hình các con vật như ba ba, kỳ đà ...và có cầu thang đẽo từ nguyên cây gỗ, trước đây nhà thường có 2 cầu thang phân ra đực và cái, cầu thang cái được đẽo công phu hơn, cũng có trang trí bằng hình trăng khuyết nhưng luôn có thêm hình hai bầu sữa mẹ trông rất phồn thực. Điểm đặc biệt là các vật trang trí này luôn được đẽo bằng tay với cây rìu truyền thống. Những đặc trưng của nhà Ê Đê ngòai hình thức của thang, cột sàn còn ở cách bố trí trên mặt bằng sinh hoạt. Nửa đằng cửa chính gọi là Gah là nơi tiếp khách, sinh hoạt chung của cả nhà dài là nơi chứa các vật dụng như bếp chủ, ghế khách, ghế chủ, đặc biệt là ghế dài (Kpan) có thể dài tới 20m được đẽo từ những thân cây rừng nguyên vẹn kể cả chân là nơi đội cồng chiêng ngồi biểu diễn, trên vách là nơi treo cồng chiêng và các vật phẩm thu được từ những chuyến đi săn... nửa còn lại gọi là Ôk là bếp đặt chỗ nấu ăn chung và là chỗ ở của các đôi vợ chồng , chia theo chiều dọc, ngăn đơn giản bằng những liếp tre, phần về bên trái được coi là "trên" chia thành nhiều gian nhỏ, gian đầu tiên là của vợ chồng chủ nhà, tiếp theo là con gái chưa lấy chồng, sau đó đến các gian của vợ chống những người con gái đã lấy chồng, cuối cùng là gian dành cho khách. Phần bên phải là hàng lang để đi lại. Cuối nhà là nơi đặt bếp lửa... Nguyên bản trước đây, bếp lửa của người Ê Đê thường được đặt trực tiếp trên sàn nhà. Người ta đóng một khung vuông bằng gỗ cao khoảng 10 cm, đổ đất nện, sau đó đốt lửa trên đó cả ngày với mục đích giữ lửa, tạo khói để chống muỗi và các loại côn trùng khác. Tình trạng hiện tại: Hiện tại, cuộc sống hiện đại phần nào đã ảnh hưởng đến phong tục tập quán, bản sắc của người dân tộc thiểu số nói chung và của người Ê Đê nói riêng; vả lại nguyên liệu gỗ, tre, nứa, tranh ...để làm nhà cũng không còn dễ kiếm như trước nữa nên những ngôi nhà thực sự dài (30m trở lên) ngày càng thêm vắng bóng. Tuy nhiên, do người Ê Đê rất quý trọng những giá trị truyền thống của văn hóa dân tộc nên dù tiếp cận cuộc sống hiện đại, bên cạnh ngôi nhà mới theo kiểu nhà trệt của người Kinh, họ vẫn cố giữ lại đọan trước của nếp nhà sàn ông cha để lại coi như là phòng khách. Cách làm này tuy có tạo ra sự đối chỏi trong kiến trúc nhưng vẫn đáng hoan nghênh, bởi vì thế mà các ngôi nhà dài vẫn chiếm số lượng lớn trong các buôn làng của người Ê Đê dù là không còn dài như tiếng chiêng ngân nữa.

Nhà dài, với các bếp lửa trên sàn; các bộ bàn, ghế được đẽo từ những cây cổ thụ nguyên vẹn, những giá trị truyền thống đầy bản sắc được gìn giữ nâng niu trong nó vẫn là một sản phẩm du lịch rất ăn khách của Du lịch Đắk Lắk. Ở Khu Du lịch thác Bảy nhánh còn có một ngôi nhà dài trên 100m được phục dựng rất quy mô và tôn trọng các nét truyền thống, đang được xem là nhà dài nhất Đắk Lắk hiện nay. Buôn AKô Đhông là một buôn lớn có lịch sử lâu đời, được quy hoạch rất đẹp và giữ được nhiều giá trị truyền thống, tuy ở ngay trong nội thành Buôn Ma Thuột, đọan cuối đường Trần Nhật Duật nhưng thật đáng ngạc nhiên là ở đây còn rất nhiều nhà dài và đẹp, hiện tại là một điểm du lịch hấp dẫn của thành phố.

Lời bình: Ngôi nhà dài của người Ê Đê với những vật dụng, giá trị truyền thống chứa đựng trong nó thể hiện sự gắn kết chặt chẽ của con người với thiên nhiên, sống dựa vào thiên nhiên và là một bản sắc văn hóa rất đáng được nâng niu, quý trọng. Thiết nghĩ chúng ta nên có nhiều hơn nữa những hành động để bảo vệ, phát triển, gìn giữ nó cho những thế hệ mai sau. Còn riêng với người Ban mê thì phải  triển khai kế họach làm nhà dài trong vườn cảnh Trohbư  thật nhanh mới được http://vn.myblog.yahoo.com/dak-lak/article?mid=229./.