Nghi lễ tang ma của người Ê đê

a/ Báo tang:

Người Eđê quan niệm có hai loại chết:

- chết lành (Djé noa) là chết tại nhà do bệnh tật, già yếu, linh hồn sẽ về lại tổ tiên nhập voà trẻ sơ sinh.

- Chết dữ (Djê mdriêng) là chết bất đắc tuỳ tử do những tai nạn (chết sông, suối, sắn cắn, hổ vồ, ngã cây, leo núi…). Họ quan niệm chết như vậy thì linh hồn bị thần ác bắt dữ không về với tổ tiên đầu thai làm kiếp khác được. Từ những quan niệm nảy sinh các nghi lễ làm ma khác nhau. Nhưng những nghi thức thông thường trong một tang lễ như sau:

Khi trong gia đình có người chết, tang gia đánh một hồi trống báo cho dân làng biết. Nghe tiếng trống cả làng kéo đến giúp tang gia lo liệu ma chay. Mọi người trong làng mang đến gói cơm, quả trúng “làm quà tặng cho người chết”. Người ta còn mang đến tang chủ những đồ cúng biếu như: gạo, rượu, gà có khi cả heo, trâu… những người không có thì đến giúp việc cho gia chủ. Nhân dịp này các gia đình có nguời chết trước còn giữ mã (Djă msát) mang đồ ăn thức uông để giử người vừa tắt thở mang cho người thân về thế giưới bên kia. Người vừa chết được coi là sợi dây liên lạc giữa thế giới người sống và người chết và cũng chỉ trong dịp này thân chủ thân chủ lại keo nhau đến mộ khóc gọi vong hồn người đã khuất.

Trong những ngày trong tang, dân làng đều ngừng sản xuất, không mua bán trao đổi, không đi xa làng… Họ tập trung vào việc tang lễ. Thi thể được các thành viên gia đình lau chùi sạch sẽ, mặc quần áo ngày lễ và đeo đồ trang sức quý giá. Thi hài được lượm và phủ chăn kín ở phòng cuối nhà sát góc phỉa Đông, đầu đặt về hướng Đông (những người chết giữ đầu quay về hướng Tây). Một quả trứng luộc, bát gạo, bát cơm, được bài lên mâm cúng. Thịt gà moi lòng bỏ ruột rồi kẹp cả con nướng dựa vào bên vách phía để thi hài.

B/ Nhập quan:

Người Eđê kiêng việc làm sẵn quan tài. Khi có người chết, họ mới lên rừng, chọn gỗ làm áo quan. Hình khối quan tài giống như sàn nhà, đầu bao giờ cũng to hơn cuối từ 10 – 15cm. Thên đỉnh nóc phía đầu áo quan, gắn mô hình con diều hâu tượng trung cho linh hồn người chết. Quần áo quan vẽ các hoa văn hình kỳ đã và hoa Erang bằng máu con vật hiến sinh (heo, trâu). Trong thời gian làm áo quan, những người ruột thịt của người quá cố phải ăn uống và ngủ xung quanh thi hài để tỏ nổi niềm đau buồn và thương tiếc. Tối người ta đánh chiêng, gõ trống thổi Đing, Buốt tút. Đing năm và múa hát suốt đêm để tiễn linh hồn người thân sang thế giới khác.

Áo quan làm xong người ta đưa thi hài vào và làm lễ cúng hồn nguời chết một lần nữa. Vật hiến sinh là heo, gà hoặc trâu tuỳ theo gia đình giàu hoặc nghèo. Những đồ dùng của người chết như điếu, nhạc cụ, trang sức… cũng được bỏ vào áo quan. Khâm liệm xong, hai họ họp lại để tìm người thay thế (nối dây) cho người chết. (Tục nối dây được tiến hành ngay sau ngày có tang, lúc thi thể còn để ở nhà. Khi đã chôn thì không nối dây được nữa, linh hồn kẻ quá cố sẽ không phù hộ. Người ta làm lễ cúng cho người chết và cúng cho người thay thế. Trong buổi lễ thầy cúng lấy một bông hoa rừng cài vào tay người thay thế rồi khấn với linh hồn người chết về chứng giám và phù hộ cho họ. Sau đó người thay thế và người gáo cùng ăn cơm và uống rượu trước như mọi hôn lễ. Sau lễ này, tài sản và quyền thừa kế chuyển sang người thay thế. Nếu không nối dây được lúc này thì người sống chỉ được đi bước nữa với người ngoài sau khi làm lễ bỏ mã cho người chết).

C. Đưa tang:

Thông thường sau khi nhập quan một ngày là bắt đầu đưa chôn. Khi đưa tang, người ta thường đem theo hai con gà, một gà mẹ và một gà con. Lúc hạ huyệt, gà mẹ được thả xuống để làm tài sản cho người chết về thế giới bên kia, con gà nhỏ thì sau khi chôn cất xong thả cho nó chạy vào rừng tượng trưng cho sự giải thoát của linh hồn và sẽ không trở về quấy rối người sống.

Trong tang lễ người đàn bà chủ nhà đóng vai trò chủ tang, người chồng là người giúp việc. Đàn ông lo việc làm áo quan, múc nước đổ vào ché rượu, thịt trâu bò, công việc coi trông tang lễ và tiếp khách đến phúng viếng do người đàn bà đảm nhiệm. Khi đưa tang, quan tài được khiêng ra sàn và chuyển xuống sàn. Thầy cúng cầu tiễn hồn, tang chủ đi trước, thầy cúng bước theo sau rồi những người khiêng quan tài. Những người phụ nữ cùng dòng họ với người chết theo sát áo quan than khóc và mang của cải ra mộ. Đi sau cùng là những người đánh chiêng và những người chôn cất.

D/ Hạ huyệt:

Trước khi hạ huyệt, người ta thịt các con vật làm lễ cúng đưa linh hồn về với tổ tiên. Phía đầu áo quan đặt một nồi cơm, một ché rượu để hằng ngày thân quyến mang cơm rượu tới đổ vào đó qua ống cơm (Băngêsai) các tài sản của người chết như chiêng, ché, nỏ… cũng bỏ luôn dưới mộ. Trên mộ chỉ bỏ một cái vò sát, chồi cùn, tang nải.

Quan tài hạ xuống để điểm tô lần cuối bằng ba màu đen, trắng, đỏ, các hình dọc, vuông tròn hình trăng lưỡi liềm và chặm khắc hình sừng trâu. Huyệt sâu khoảng 1,80m dài theo hướng Đông – Tây. Miệng huyệt rộng khoảng 1m. quan tài hạ xuống, người ta lát ván lên mặt huyệt (như vậy là có khoảng trống từ nắp thiên lên từng ván miệng huyệt) rồi mới lấp đất, nền coa khoảng 50-100cm. Thợ mộc đống xong nhà mồ tạm đem tới đặt lên nấm mồ mới đắp. Bốn góc nhà mồ trồng 4 cột kút là những thân cây nguyên, trên chặm khắc hình nồi đồng chồng lên nhau, hình trăng lưỡi liềm. Trên đỉnh mộ, người ta dựng một nhà nhỏ để đựng cơm.

Ngoài ra người ta chọn một cây nứa to, đục xuyên thục các mấu đặt từ đáy huyệt lên miệng mồ, phía đầu quan tài để mỗi lần ra viếng người ta sẽ rót thức ăn vào đó.

Sau khi mai táng, chiếc cầu thang lên xuống hàng ngày được thay bằng cầu thang mới sơ sài, hết hạn tang cầu thang mời được dưa ra đóng lại. Thầy cúng làm lể tẩi uế cho tất cả các thành viên trong nhà dài. Ông ta lấy rượu hoà huyết con vật hiến sinh rồi thoa vào chân từng người để ngăn chặn thần chết làm phiền hà người sống. Ba ngày sau khi mai táng, tang gia lấy một ché rượu làm lễ xoá cữ và các thần viên trong nhà dài lại sinh hoạt bình thường. Sưu tầm