Bếp cho người nghèo

Là kỹ sư kiến trúc nhưng KS Trần Ngọc Tuệ lại miệt mài làm một công việc giản dị gần 20 năm nay: thiết kế bếp đun để bảo vệ môi trường cũng như sức khoẻ của người dân ở nông thôn và miền núi.

KS Tuệ bên chiếc bếp gạch do ông thiết kế tại Đắc Lắc.

Phần lớn người dân ở các vùng nông thôn và miền núi Việt Nam hiện vẫn sử dụng bếp kiềng ba chân hoặc bếp đầu rau để đun nấu với nhiên liệu sinh khối sẵn có là củi, rơm, trấu, lá cây... Khi họ nhóm lửa cũng là lúc khói bụi quẩn đặc trong bếp. Thế nhưng chẳng ai biết trong thứ khói bụi đó chứa khoảng 213 vật chất khí, ảnh hưởng nghiêm trọng tới sức khoẻ con người và gây ô nhiễm môi trường: CO2, CO, CH4, N2O, TNMOC (total-nonmethan organic compound) và hydro carbon thơm... Ngoài ra, nếu cứ đốn cây tự nhiên làm củi đốt như thế thì các cánh rừng tự nhiên sẽ sớm cạn kiệt.

Trăn trở trước thực trạng này, được sự hỗ trợ của nhiều tổ chức quốc tế từ năm 1989 KS Trần Ngọc Tuệ cùng cộng sự thuộc Trung tâm Ứng dụng khoa học kỹ thuật lâm nghiệp (Viện Khoa học lâm nghiệp Việt Nam) đã bắt tay vào thiết kế và chế tạo một loại bếp đun rẻ tiền, tiết kiệm nhiên liệu và ít gây ô nhiễm hơn. Bếp làm bằng các vật liệu sẵn có tại từng địa phương. Có địa phương thì sử dụng gạch, xi măng, cát trong khi những nơi khác dùng đất sét chịu lửa hoặc đất thường trộn thêm lân, rơm, trấu... Cũng tuỳ vào nhu cầu của từng gia đình mà bếp có một, hai hoặc ba buồng đốt (tương ứng là một, hai, ba miệng bếp) cùng với một buồng tận dụng.

Theo KS Tuệ, bí quyết của bếp nằm ở chính các buồng đốt. Thiết kế đặt biệt của buồng đốt làm nhiên liệu cháy kiệt ở nhiệt độ cao nên khử được một số chất có hại, làm lượng CO2 phát thải giảm 3-6 lần (thành phần chính trong khói bếp chủ yếu là CO2). Thực tiễn ở các bếp đã được xây dựng cho thấy tro trong buồng đốt mịn như tàn thuốc lá trong khi đun bếp kiềng hoặc đầu rau thì nhiên liệu sinh khối cháy không hết, chẳng hạn như vẫn còn hình cọng rơm hoặc thanh củi. Buồng đốt nhiệt độ cao cũng thiêu cháy cả lõi ngô, cây sắn - nhiên liệu rất khó sử dụng đối với bếp kiềng ba chân hoặc bếp đầu rau.

Sơ đồ bếp ba cửa đun, ba xoong, có ống khói.

Chiều cao của buồng đốt phụ thuộc vào đường kính của nồi xoong trong mỗi hộ gia đình. Trên miệng bếp đặt hai thanh sắt sao cho nồi hoặc chảo lọt vừa và bao kín miệng bếp, không để khói thoát ra ngoài và lẩn quẩn trong bếp. Dòng không khí đi vào các buồng đốt được dẫn qua buồng tận dụng rồi thoát ra ngoài qua ống khói. Buồng tận dụng là nơi đặt nồi chuẩn bị được đun trên miệng bếp chính, giúp cho nhiệt độ của nồi đạt tới 70 độ C. Vì thế mà bếp tiết kiệm được nhiên liệu, giúp giảm 80-90% khói bụi mà người đun phải hấp thụ, giảm lượng chất đốt 30-50% so với bếp truyền thống.

Hơn thế nữa, kiểu dáng và thiết kế của bếp giúp chống hoả hoạn và tạo sự ngăn nắp cho nhà bếp. Bếp có tuổi thọ trung bình 3-5 năm với chi phí xây dựng là 150.000 đồng/bếp gạch. Còn đối với bếp làm bằng đất thì chi phí rẻ hơn rất nhiều do hầu như không phải mua nguyên vật liệu.

Cho đến nay, mô hình bếp đun của KS Tuệ đã được xây dựng thí điểm tại một số xã tại 24 tỉnh trong đó có Bắc Cạn, Hà Tĩnh, Hà Tây, Sông Bé, Đắc Lắc.... Nhóm nghiên cứu đã tới từng địa phương để tập huấn, chuyển giao công nghệ cho người dân để họ tự xây dựng bếp đun cho gia đình. Mong muốn của nhóm nghiên cứu là được Nhà nước hỗ trợ để xây dựng chương trình quốc gia về bếp cải tiến. Với gần 10.000 đôla do Ngân hàng thế giới tài trợ trong Cuộc thi Ngày Sáng tạo Việt Nam 2005, nhóm sẽ tiếp tục cải tiến bếp cũng như nhân rộng mô hình tại nhiều địa phương trong cả nước.